Rawicz

(het getal x kan ook 0 zijn.)

Van het verblijf van de agenten in Rawicz is niet veel bekend.
Met behulp van Poolse vrienden is het me gelukt in een archief in Posnań een document te vinden dat betrekking had op de gevangenschap van de agenten. Dit met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid. Waarom? Wel in het document staan, zoals u kunt zien, geen namen maar wel aantallen. Het zijn deze aantallen en de datum van uitschrijving die aantonen dat het onder andere op de Nederlandse agenten betrekking heeft. Er zijn ook 20 Franse en Britse agenten bij.

Op 15-04-1944 worden de eerste agenten (Nederlandse) in het gevangenenboek als "Sonstige" ingeschreven.

Op 22-04-1944 komen er nog 19 agenten bij, van Franse en Britse nationaliteit.

Op 18-05-1944 worden er 5 uit- en 6 in-geschreven. Dit is de eerste keer dat er gevangenen worden uitgeschreven.
De 5 uitgeschreven agenten zijn:
1. Marcel Rousset, 2. Franc Pickersgill, 3. Jean Bouguennec, 4. George McBain en 5. John Macalister
Zij zijn dus van de groep die genoteerd staat op 22-04-1944.

Kapitein Marcel Rousset, een Franse SOE agent, heeft van 22 april tot 18 mei 1944 in Rawicz gevangen gezeten. (HE-05, 72) Hij wordt opgehaald, naar Frankrijk getransporteerd met het doel daar mee te werken aan een Duits plan om met Engeland tot een radioverbinding te komen. Wordt in Parijs opgesloten in de gevangenis aan de Place des Etats-Unis en ontsnapt in juni. Dook onder en bleef daar tot de bevrijding van Parijs. In januari 1945 wordt hij verhoord. Zie dit document. De agenten die aanwezig waren staan met stip vermeld, de agenten die vermist zijn waren op 18 mei nog aanwezig en zijn met een vierkantje vermeld. Hij heeft bij de foto herkenning twee andere agenten voor Grün en Lauwers aangezien.

Ook Frank Pickersgill wordt teruggehaald uit Rawicz om met de S-phone verbinding te onderhouden. Hij heeft een beter idee en weet te ontsnappen, wordt weer opgepakt en wordt naar KZ Buchenwald gebracht waar hij op 11 september 1944, met nog 15 andere agenten, wordt omgebracht.

Op 24-06-1944 worden er 10 uitgeschreven. Dit is de tweede keer dat er gevangenen worden uit geschreven. Uit een verhoor van de chauffeur van een transport kan worden geïnterpreteerd dat er mogelijk ook Nederlandse agenten bij dat transport naar Gross Rosen aanwezig waren. Zie dit document, waarvan het 2e deel een transcriptie is van het moeilijk leesbare origineel. De vertaling in het Nederlands vindt U hieronder. (Bron: TNA WO 309/619)

Ik herinner me dat in het begin van de zomer van 1944 een auto en een vrachtwagen naar het kantoor van de Gestapo (Leitstelle) [dit is in Breslau] naar Rawitsch werden gestuurd. Ik reed de auto en Scharpwinkel en ofwel Kriminalrat Dankert ofwel Kriminalkommissar Absalon zat erin.
Ik stopte in Rawitsch voor de gevangenis: de vrachtwagen reed de gevangenis in. Scharpwinkel en zijn metgezel liepen de gevangenis in. Ongeveer een uur later reed de vrachtwagen de gevangenis uit. Er zaten ongeveer tien gevangenen in. Scharpwinkel en zijn compagnon stapten in de auto en we reden direct naar het Gross Rosen Concentration Camp.
Onderweg vertelde Scharpwinkel zijn compagnon dat de gevangenen Fransen en Nederlanders waren, die saboteerden. Een deel van hen zou met parachutes zijn gesprongen. Ze zouden in Frankrijk zijn gearresteerd en enige tijd in Franse gevangenissen hebben gezeten. Verder vertelde Scharpwinkel hem dat ze naar Rawitsch waren overgeplaatst vanwege de dreiging van een invasie. Ze zouden worden neergeschoten in Gross Rosen.
We leverden de gevangenen in Gross Rosen in bij een bewakingsdetachement onder leiding van een Ober- of Hauptscharfuührer. Ze werden in het kamp en in de richting van het crematorium gemarcheerd. Ik weet niet wat er met deze gevangenen is gebeurd, maar achteraf zei Scharpwinkel dat ik met zekerheid moet aannemen dat ze zijn neergeschoten.
Achttien foto's werden mij getoond. De foto's gemarkeerd met Exhibit "6" & "7" lijken de foto's te zijn van twee van de gevangenen, die vervolgens van Rawitsch naar Gross Rosen werden overgebracht. Ik wil hier nog aan toevoegen dat ik deze gevangenen maar heel kort heb gezien, maar deze twee gezichten lijken in mijn geheugen te zijn blijven hangen. Ongeveer een week later vertelde een van onze chauffeurs mij, dat hij de dag ervoor een vrachtwagen vol met gevangenen van Rawitsch naar Gross Rosen had gereden, en deze chauffeur had het gezien. Ze werden apart neergeschoten in de buurt van het crematorium. Een van de gevangenen zou hebben geschreeuwd: "Lang leve Frankrijk", voordat hij werd neergeschoten.

Doordat Schroeder in het verhoor vertelt dat het Fransen en Nederlanders waren, maar geen aantal noemde, staat in de tabel een "x" voor de Nederlanders en een "(10-x)" voor de Fransen
Er kunnen dus een aantal van de vermiste Nederlanders in Gross Rosen omgebracht zijn. Namen en aantal zin niet bekend. Zoeken wordt voortgezet.

Op 08-07-1944 worden er 3 ingeschreven. Marcel Defence, Philip Duclos en Edward Wilkinson
Marcel Defence en Philip Duclos komen om in Gross Rosen en Edward Wilkinson in Mauthausen.

Op 09-07-1944 worden er 3 uitgeschreven. Welke agenten worden weggevoerd? Naar een concentratiekamp?

Op 03-09-1944 worden de 47 agenten, 40 Nederlandse en 7 Franse en/of Britse, uitgeschreven die 3 of 4 dagen later in Mauthausen omgebracht worden.
Zie de lijst met de Agenten

Op 04-09-1944 worden de laatste 14 agenten uitgeschreven. De laatsten van de 11 Nederlandse vermisten. Mogelijk zijn zij ook alsnog naar Gross Rosen over gebracht. Andere plaatsen zijn ook mogelijk. De regel "Sonstige" is dan leeg.

Voor de duidelijkheid het volgende: Toen na de oorlog de agenten niet terug kwamen en ze als vermist werden beschouwd bleek al snel dat ze hoogst waarschijnlijk om het leven gebracht waren. Voor de agenten is toen een waarschijnlijke (gegiste) overlijdensdatum aangenomen en is als zodanig vermeld. Hetzelfde geldt voor de plaats van overlijden. Toen in 2000 het inschrijfboek van de gevangenis in Rawicz bekend werd, was het mogelijk te constateren dat de aangenomen overlijdensdata niet klopten. Vandaar de gevonden verschillen in het overzicht hieronder.

De gevangenis was voor vele toepassingen in gebruik. Zij diende voor de opvang verschillende "soorten" gevangenen, zoals die met een tuchthuis- en vrijheidsstraffen. Voor de verschillende strafsoorten werd een onderscheid gemaakt zoals aangegeven in de linkerkolom op de bladzijde hieronder. Onder de aldaar genoemde omschrijving Sonstige (Overige) zijn de gevangen genomen SOE agenten vermeld. Bij die "Sonstige" horen ook een aantal niet Nederlanders bij, Britten, Fransen en een Amerikaan.

Alvorens de agenten op 15 april worden ingeschreven, worden op 13 april 39 gevangenen uit de gevangenis van Rawicz uitgeschreven. Of ze worden overgeplaatst of ontslagen is niet te zien, alleen "Zu und Ab" wordt aangegeven.

Een aantal SOE agenten die in Frankrijk zijn opgepakt, hebben ook in Rawicz vastgezeten en zijn in Gross-Rosen omgebracht.
Verder zijn 37 Franse SOE agenten die in de nacht van 16 op 17 augustus in Buchenwald aankwamen, op 11 september en 5 oktober 1944 omgebracht. Enkelen hebben dit overleefd door persoonsverwisseling, door de naam aan te nemen van door tyfus overleden gevangenen.

Bekend is dat Klaus Barbie, de slachter van Lion, in het verwijderen van de Franse agenten uit Rawicz, een bijdrage heeft geleverd. Ook Horst Kopkow is daarbij betrokken geweest.

Voor de vragen die nog steeds niet beantwoord zijn met betrekking tot deze verdwenen agenten wordt verwezen naar de menukeuze Onderzoeken, waar deze zullen worden geplaatst en toegelicht.

Aanwezig in het archief in Poznań
(Waarschijnlijk is uit oogpunt van papierschaarste gebruik gemaakt van een bestaand inschrijfboek dat in gebruik was bij het notariaat.)

Onderzoek naar de verdwenen agenten, november 2011

Bezoek aan archieven in Poznań om een onderzoek te doen naar de vermiste agenten uit Rawicz.
Als eerste is het archief van Instytut Pamięci Narodowj (IPN) (Instituut voor Nationale Herinnering) aan de Ul. Rolna 45a te Poznań bezocht. Een betrekkelijk jong instituut dat zich bezig houd met de herinneringen uit het verleden, die in Polen verder gaan dan alleen de tweede wereldoorlog. Toen wij in Nederland bevrijd werden, werd Polen bezet door de Russen. Na het overlijden van Stalin werd het land bestuurd door een communistische regering die pas na 1989 door een democratische werd vervangen. Dat betekent dat pas later en ook meer te archiveren is. Dat proces is nog in volle gang.
Kijk voor de documenten bij Onderzoeken Poznań

Het tweede archief, dat in 1998 al eerder bezocht is, is het Archiwum Panstwowe w Poznaniu, gevestigd 23 Lutego 41/43 in Poznań. Inmiddels een aantal jaren verder en het archief is gemoderniseerd, ook het maken van foto's van de documenten behoort nu tot de mogelijkheden. Hiervan is gebruik gemaakt en deze hierbij als een flash toegevoegd.

Als eerste het inschrijfboek, nu gefotografeerd vanaf de dag dat de agenten binnen komen tot enkele dagen later nadat ze zijn uitgeschreven. De laatste dag dat het boek is gebruikt is 18 januari 1945, de tijd dat de Russen de Duitsers verdreven. Het boek bevat een uitklapbaar blad waarop de aard van de gevangenschap staat vermeld. Dit blad staat als eerste in deze weergave. Dit blad is niet in de overige bladzijden opgenomen. Op de betreffende bladzijde is de regel van "Sonstige" met een rode stip aangegeven. Let op, het downloaden vraagt even tijd; groot bestand.
Als tweede is hier een deel van het ziekenzaalboek opgenomen, begonnen op 27 augustus 1944, enkele dagen voordat de agenten uitgeschreven worden tot enkele dagen erna. Ter informatie toegevoegd.

Al geruime tijd poog ik sporen te vinden van de vermiste agenten. Twee maal een bezoek gebracht aan Gross Rosen; dat heeft niets opgeleverd. Van Gross Rosen is het meeste materiaal over de gevangenen bij het terugtrekken uit het kamp, vernietigd.
Waarom zijn deze agenten vermist?
Waarom zijn ze niet allemaal gelijktijdig naar Mauthausen getransporteerd?
Is er iets dat ze onderscheidt van de anderen?

Hieronder een overzicht van de vermiste agenten.

Daaronder een verklaring van de betekenis van de verschillende kolommen.
Jan Molenaar staat apart vermeld, het is wel bekend waar hij is omgekomen, dat hij gecremeerd is maar waar zijn urn met as gebleven is, is onbekend. Navraag in Erfurt en kamp Buchenwald heeft niet tot resultaat geleid.

Verklaring van de kolommen.

Een toelichting op de gegevens van de vermiste agenten.

De Oorlogsgraven Stichting heeft van de vermiste agenten bij Ovl-OgS en Pl-OgS de datum en de plaats vastgesteld van het moment dat zij op het laatst zijn gezien. Dit is dus een aanname.

Jan Kist komt volgens de Oorlogsgraven Stichtig op 31 jan 1944 in Rawicz om het leven. De agenten zijn echter pas in april 1944 naar Rawicz over gebracht. Het zou nog kunnen dat dit niet 1944 maar 1945 moet zijn.
Mede omdat van Anton van Steen genoteerd staat dat hij op 31 december 1944 in Mauthausen omkomt. Dit zou kunnen duiden dat er een ontsnapping heeft plaats gevonden waarbij de twee genoemde agenten weer opgepakt en terecht gesteld zijn.

Van Jacob Bakker is uit het TNA HS 9/78/10 archief bekend dat hij in of voor september 1945 in een ziekenhuis in Wenen is overleden.
Dec. 2013 Uit een document van het Nederlandse Rode Kruis blijkt dat de in het TNA document HS 9/78/10 genoemde Jacob Bakker die in Wenen is overleden is, niet de agent Jacob Bakker is. Zie hier brief Rode Kruis van 23 juli 1951.

Van Jan Molenaar is de datum 28 maart 1942, en plaats van overlijden Hellendoorn bekend. Zijn lichaam is in Westerveld gecremeerd en zijn as is in een genummerde urn naar Duitsland overgebracht. Naar de juiste plaats wordt onderzoek verricht.

Help mee nabestaanden of mensen die wat van een agent weet, te vinden. Vraag hem of haar contact op te nemen.

Waar verder zoeken

Dachau
Ook Dachau komt in aanmerking, volgens DI-01, 122, zijn er naar Dachau in september 1944 transporten geweest van Auschwitz(2504), Auschwitz-Stutthof(3450), Gross-Rosen(33), Mauthausen(17), Natzweiler(7184), Ravensbrück(500), Sachsenhausen(25) en Stutthof(50). Het getal tussen haakjes is het in het boek aangegeven aantal.

Sachsenhausen
Van Sachsenhausen is bekend dat ook daar veel gevangenen zijn binnen gebracht waarvan men zelfs niet de moeite nam ze als gevangene in te schrijven. Dit betreft dan hoofdzakelijk Russische en Poolse krijgsgevangenen. Als er een volk is dat veel slachtoffers telt zijn het de Polen. Zowel joden als niet-joden.
Inmiddels (2013) is bekend dat ook daar tientallen Franse agenten zijn omgebracht.