Het Spel

Het begin van het Englandspiel ook wel Operation Nordpol geheten.

Van elke gebeurtenis is er een begin en dat begin kan gepland of onverwacht zijn; gepland is een verjaardagsfeestje en onverwachts is een verkeersongeluk.
Was dit "spel" gepland? Bij een ontmoeting die ik had in 2001 met M.R.D. Foot, een Britse historicus en schrijver van onder andere "SOE in the Low Countries", FO-03 is het mij duidelijk geworden dat het niet gepland was, maar er gebeurde wat en "....we had to explore it", "...we moesten het onderzoeken...", was zijn conclusie.
Wat gebeurde er? De Engelse geheime diensten, MI6 als eerste en later de SOE, zonden agenten uit naar de bezette gebieden. Ook naar Nederland met het doel het verzet te steunen en op te bouwen en/of sabotage te verrichten.
De Duitsers hadden al heel snel, en goed voorbereid, een contraspionagedienst opgezet. Beter gezegd ze hadden er twee. Een die hoorde bij het leger, de Abwehr en een die onder de SD viel. Al snel waren ze in staat de radioverbindingen, die de agenten gebruikten om in contact te blijven met de opdrachtgevers, te volgen en uit te peilen waardoor ze wisten waar vandaan de agenten uitzonden.
De Engelsen hadden pas na de eerste arrestaties door dat meerdere van de juist (kort daarvoor) gedropte agenten gevangen genomen waren en zijn pas daarna het spel begonnen. Het voert te ver om hier heel gedetailleerd dat begin te beschrijven. Meer leest u er over in het boek van Jelte Rep, RE-01 een in 1977 geschreven boek naar aanleiding van een TV documentaire over het Englandspiel. Dit bracht een nieuwe kijk op het "spel".

Hieronder volgt een globale beschrijving van het verloop van het Englandspiel.
In het algemeen wordt met de arrestatie van de agent Huub Lauwers het begin van het Englandspiel aangegeven. Als je er dieper over doordenkt moet dat begin toch eerder liggen. In ieder geval als je ontdekt dat hij in verbinding met Engeland staat en berichten uitgewisseld worden. Was hij dan de eerste en enige agent? Nee er waren al eerder agenten vanuit Engeland gedropt of met een boot aan de kust afgezet.

De namen van de agenten worden in het rood weergegeven als zij worden gearresteerd.

Wat er aan vooraf gaat.

28 augustus 1940 De eerst bekende agent is Lodo van Hamel. Deze wordt door van ´t Sant / MI6 per boot naar Nederland uitgezonden.
Op 14 oktober 1940 Wordt van Hamel, en met hem nog 2 mannen en een vrouw, met behulp van de Nederlandse Marechaussee, onder leiding van de Duitser Schreieder, bij het Tjeukemeer gearresteerd. Op 17 juni 1941 wordt hij gefusilleerd. Zijn zender wordt in beslag genomen en de rest van de organisatie wordt opgerold.

19 november 1940 Kees van Brink springt bij Kippenburg in de (toenmalige) gemeente Gaasterland.

13 juni 1941 De agenten J. Zomer(T) en W. Schrage in Nederland ingezet. [(T) staat voor telegrafist.

5 juli 1941 A. Alblas gedropt.

15 augustus 1941 Herman Giskes treedt in dienst bij de Abwehrstelle Niederlanden. Hij wordt door Canaris (Menu Abwehr <->SD) van Parijs naar den Haag overgeplaatst en vindt daar een aantal actieve en geïnteresseerde medewerkers, waaronder luitenant Heinrich, die de leiding heeft van de Funkbeobachtungsstelle, een afluisterpost om geheime zenders op te sporen. Hij vertelt Giskes van de zenders UBX en TBO. UBX wordt door Hans Zomer bediend. Hij is in juni 1941 samen met Wiek Schrage uitgezonden door van ´t Sant en MI6.
Zomer ontmoet Johan van Hattum die hem een adres om vanuit te zenden bezorgt. Johan van Hattum is actief met het opzetten van de inlichtingendienst (ID).
Ook Schrage werkt aan het verbreden van een spionageorganisatie.

31 augustus 1941 Op koninginnedag, daar hadden ze, SD en Abwehr, op gewacht, wordt Hans Zomer in Bilthoven tijdens het seinen overvallen en gevangen genomen. Op 11 maart 1942 worden hij en nog 22 andere Nederlanders gefusilleerd.

6 september 1941 Ab Homburg en Cor Sporre springen. Na enige tijd wil Ab Homburg terug. Hij zoekt mensen om mee te gaan naar Engeland. Hij ontmoet Jan de Haas en Jo Buizer. Op 6 oktober wordt Ab Homburg gearresteerd en wordt overgebracht naar het Oranjehotel. Vier dagen later wordt hij ter dood veroordeeld en opgesloten in afwachting op het voltrekken van het vonnis. Hij wacht niet af en weet te ontsnappen.

1 oktober 1941 Jo ter Laak wordt aan land gezet en verliest daarbij zijn zender.

6 oktober 1941 Ab Homburg wordt in Amsterdam gearresteerd na een bezoek aan een "bevriende" tandarts.
10 oktober 1941 wordt hij overgebracht naar het "Oranje Hotel" in Scheveningen waaruit hij op
24 oktober 1941 weet te ontsnappen.

23 oktober 1941 Huub Lauwers(T) krijgt, vanuit Manilla naar Engeland gekomen, opdracht om in Nederlandse dienst te treden en naar Londen te gaan voor een missie.

6 november1941 vertrekt hij met Thijs Taconis en worden gedropt.

13 november 1941 Sporre en Schrage vertrekken naar Engeland. Ze zijn er nooit aangekomen.

22 november 1941 Peter Tazelaar wordt door een MTB op het strand bij Scheveningen afgezet. Zijn opdracht mislukt en hij is weer terug op 13 februari 1942. (wat was zijn opdracht?)

9 december 1941 Wim van der Reijden(T), krijgt het verzoek zich bij de SOE te melden, ze hebben een ervaren marconist nodig want Jo ter Laak, die een maand eerder op 1 oktober, gesprongen was had bij het neerkomen zijn zender beschadigd. Over de betrouwbaarheid van Willem van der Reijden is een meningsverschil tussen de Engels en Nederlandse veiligheidsdiensten. Hij wordt uiteindelijk door een MTB (motortorpedoboot) aan land gezet.

Januari 1942 Giskes hoort van Willy Kupp dat ene Ridderhof met het verhaal komt dat er een MTB vanuit Engeland komt om 3 mensen op te halen. Giskes gelooft het niet en zegt: "Ga met je verhaal naar de Noordpool". (Duits gezegde, zoals wij "Loop naar de maan" gebruiken. Het blijkt wel zo te zijn en hieruit ontstaat operatie Nordpol.
Er volgen de nodige arrestaties en intussen heeft Giskes enig inzicht gekregen wat er zich zoal aan de kust afspeelt. Ter Laak (13 feb. 1942) wordt gevangen genomen met als gevolg dat ook van der Reijden (13 maart 1942) gearresteerd wordt. Hij vertelt over het coderen, over de security-check en de test questions, maar ook veel over de organisaties in Engeland en Nederland. Noemt veel Nederlandse namen.

15 februari 1942 vertrekken Homburg, de Haas en Buizer vanuit Nederland naar Engeland. Homburg wordt na aankomst in Engeland verhoord. Een van de gegevens die daarbij vastgelegd zijn is de verandering van het Nederlandse geld in oorlogstijs. Vanaf dat moment is het dus in Engeland bekend dat er geen zilvergeld meer is en een portemonaie in de volksmond nu een "zinkzak" heet.

18 februari 1942 Lauwers krijgt via Radio Oranje het bericht dat deze drie aangekomen zijn.

23 februari 1942 Ernst de Jonge wordt met Evert Radema(T) door een MTB op het strand gezet. Radema gaat in de plaats van Joseph Bukkens die niet gaat omdat: "er eerst maar eens wat duidelijkheid in de zaak moet komen."
Deze twee zijn uitgezonden door een andere organisatie. CID / MI6.

28 februari 1942 Er worden 2 containers bij Hooghalen gedropt. Ridderhof komt met het verhaal dat er een dropping zal plaats vinden. Met Taconis en R.B. Bierman gaan ze de containers bergen. Een van de twee wordt niet gevonden. Ridderhof zorgt voor vervoer en opslag. Hij staat in contact met (reserve)kapitein C.F. van den Berg die in het burgerleven dierenarts is.

28 februari 1942 Dezelfde nacht wordt ook George Dessing bij Ermelo gedropt. Hij keert in september 1943 in Engeland terug

"Het begin"

6 maart 1942 Huub Lauwers wordt bij het huis van Teller, in de Fahrenheitstraat in den Haag, gearresteerd. Ook Teller en zijn vrouw worden gearresteerd. Walter (Wout?) Teller komt uiteindelijk om in een concentratiekamp.
De agenten worden tot midden mei 1942 in de gevangenis in Scheveningen, het Oranje Hotel, opgesloten. Daarna worden ze overgeplaatst naar de Polizei Gefängnis in Haaren. Zie voor de juiste datum van arrestatie bij de persoonlijke gegevens van de betreffende agent.

9 maart 1942 Thijs Taconis wordt in Arnhem door Poos en Slagter, twee Haagse politiemannen die voor de SD (SIPO) werkten, gearresteerd.

16 maart 1942 Armandus Maassen wordt met een MTB bij Katwijk op het strand gezet met het doel Emmer en de Jonge te gaan assisteren.

half maart 1942 Londen deelt eerst mee dat de nieuwe agent er aankomt, kort daarna dat hij niet komt. Lauwers meent daaruit te kunnen concluderen dat Londen begrepen heeft dat hij gevangen genomen is. Enkele dagen later wordt er medegedeeld dat de agent er toch aankomt. Als dan op
27 maart 1942 Nol Baatsen alsnog gedropt en gearresteerd wordt begrijpt Lauwers niet wat er gaande is. Het moet dan ook in deze periode zijn dat in Londen besloten is het spel te gaan spelen. Twee dagen later, op
29 maart 1942 worden nog 4 agenten gedropt waarvan twee nabij Hellendoorn, Leo Andringa als agent en Jan Molenaar(T) als marconist. Deze laatste verongelukt dodelijk. En twee, nabij Rijssen, Gosse Ras en Han Jordaan(T)

29 maart 1942 Ook deze nacht wordt Willem Niermeijer zonder aankondiging(blind) gedropt. Hij is tot 6 oktober 1942 op vrije voeten en daarmee de laatste, vrij rondlopende agent, die wordt opgepakt.

5 april 1942 Klooss en Sebes worden (let op) blind gedropt. Hun zender is of wordt beschadigd bij de dropping.

9 april 1942 Wordt Jan de Haas gedropt.

Op
25 april 1942 kreeg De Bruyne, nu chef van de Nederlandse geheime dienst, het Plan Holland (Plan for Holland) van SOE-chef Collin Gubbins.

28 april 1942 Andringa en de Haas worden gearresteerd in den Haag.
29 april 1942 Radema worden gearresteerd in den Haag.
1 mei 1942 Klooss en Ras en worden gearresteerd in Utrecht.
3 mei 1942 Jordaan wordt gearresteerd.
9 mei 1942 Sebes wordt gearresteerd.
22 mei 1942 Ernst de Jonge wordt gearresteerd.
23 mei 1942 Ortt wordt gearresteerd.

"Het vervolg"

Zo langzamerhand is alles aan beide zijden op orde gebracht en worden alle volgende agenten rechtstreeks in de handen van de Duitsers "gespeeld". Plaats en tijdstip van dropping zijn bekend en er volgen geen "blinde droppingen" meer. Blinde dropping wil zeggen dat er geen afspraken zijn met ontvangstcomités

Omdat alle agenten gevangen zitten wordt het spel verder op papier gevoerd. Ernst May,de code specialist, stelt een schema op waarin de verbindingen tussen de organisatoren en de verbindingsmannen zijn vastgelegd. (Origineel is een schets in potlood; hier verder uitgewerkt. Bron NIOD)

29 mei 1942 van Steen en Parlevliet worden gedropt, opgewacht en afgevoerd naar de Polizei Gefängnis in Haaren. Dit geldt nu voor de volgende veertig gedropte agenten. Nog vrij zijnde agenten die gearresteerd worden zijn in rood aangegeven.

30 mei 1942 Emmer wordt, na 79 dagen op vrije voeten, gearresteerd.

Op22 juni 1942 van Rietschoten en Buizer
27 juni 1942 Jambroes en Bukkens
16 juli 1942 Alblas wordt, na 376 dagen op vrije voeten, gearresteerd.
24 juli 1942 van Hemert
25 september 1942 Beukema Thoe Water, Mooy, Jongelie en Drooglever Fortuin
1 oktober 1942 van der Giessen
6 oktober 1942 Als laatste na 191 dagen op vrije voeten, wordt Niermeijer gearresteerd.
22 oktober 1942 Koolstra, Kamphorst en Pals
25 oktober 1942 Steeksma, Macare, Pouwels en Hofstede
28 oktober 1942 Dane en Bakker
29 oktober 1942 Russeler en de Kruyff
29 oktober 1942 Ubbink en Overes

Hier is een periode van 3 ½ maand dat er geen agente worden uitgezonden. Reden?

14 februari 1943 Terwindt
17 februari 1943 van Hulsteijn, van de Bor en Braggaar
19 februari 1943 Kist, P. van der Wilden, van Oss en W. van der Wilden
10 maart 1943 Dourlein, Boogaard, en W. van der Wilden
22 april 1943 Wegner, van Uytvanck en Rouwerd
22 mei 1943 worden de Brey, Mink en Punt als laatsten door een ontvangstcomité opgevangen.
Op deze zelfde dag wordt ook een agent van MI6 blind gedropt. Hiervan is verder niets bekend alleen zijn codenaam. GENERAL. Daarna zijn geen agenten door SOE meer naar een ontvangstcomité gedropt.

Vanaf juni 1943 worden de SOE agenten weer blind gedropt, dat betekent dat er geen ontvangscomité is en dat niemand hier weet wie en wanneer en of er iemand komt. De meesten daarvan zijn op vrije voeten gebleven. Hier wordt er niet verder op ingegaan omdat dit buiten het Englandspiel gebeuren valt.

"Het einde"

1 april 1944 Schreieder en Giskes maaken er een eind aan door de volgende boodschap te sturen:

Messrs, Blunt, Bingham and Successors, Ltd. London. In the last time you are trying to make business in the Netherlands without our assistance. We think this rather unfair in view of our long and successful co-operation as your sole agents. But never mind, when you come to pay a visit to the Continent you may be assured that you will be received with the same care and result as all those you sent before. So long!

Vrij vertaald:

Messrs, Blunt, Bingham and Successors, Ltd. London. De laatste tijd probeert u in Nederland zaken te doen zonder onze hulp. Wij vinden dit oneerlijk gezien de lange en succesvolle samenwerking van enkele agenten. Maar mocht u desondanks ons weer willen bezoeken dan kunt u zeker zijn van een ontvangst met de zelfde zorg en behandeling als die u eerder ontvangen hebt. Tot ziens.

Mede door de ontsnapping van een aantal agenten in augustus en november 1943 worden
midden april 1944 de 51 agenten, die dan in Assengevangen zitten, naar Rawicz afgevoerd. Ze zijn dan niet meer nodig voor het spel.

3 en 4 september 1944 worden respectievelijk 40 en mogelijk 11 Nederlandse agenten in het gevangenenboek van Rawitz uitgeschreven. 40 Komen er op

5 september 1944 in KL Mauthausen aan en worden vervolgens op

6 en 7 september 1944 op gewelddadige wijze omgebracht.

Van de, mogelijk 11 Nederlandse agenten die op 4 september uitgeschreven zijn ontbreekt elk spoor. Waarschijnlijk zijn zij in KL Gross Rosen omgebracht. Nasporingen in archief van Gross Rosen hebben tot op heden nog geen resultaat opgeleverd. Zie de uitleg op de pagina Rawicz

Van een van de vermisten, Jacob Bakker heb ik in het TNA in Londen gevonden dat hij overleden is in Weenen. Zie verdere informatie bij de betreffende agent.
November 2012 Aanvulling Bij onderzoek bij het International Tracing Service, ITS, in 2012, in Bad Arolsen heb ik de indruk gekregen dat het mogelijk een andere Jacob Bakker is dan de agent Jacob Bakker.
2014 Uit stukken van het Rode Kruis blijkt dat het inderdaad om een andere Jacob Bakker gaat die in Wenen is overleden.